APAMEİA'DA YAHUDİLER

TÜRK VE YAHUDİ KÜLTÜRLERİNE BİR MUKAYESELİ BAKIŞ
Yazı Matbaası İstanbul 1992

Sf. 894- 895 .......

Selefkî kralları, kurdukları sitelerde bir unsur olarak zaman zaman Yahudileri kullanmış olduklarından, Antiochus I'in de Apamea'nın ilk yerleşenleri arasına Yahudileri dahil etmiş olması mümkündür. Ancak Apamea'nın, M. Ö. Zeuxis'in Yahudileri yerleştirdiği sitelerden biri olduğu az çok kesindir şöyle ki burası Prygia'nın en ünlü sitesi olup nakil işi sadece Phrygia ve Lydia için bahis konusu idi
Flaccus'un M. Ö. 62'de Apamea ve başka merkezlerde Yahudi mâbed vergisine el koymuş olduğundan söz etmiştik. Bundan sitede Yahudi nüfusun çok olduğu ve Flaccus'u savunan Cicero'nun ifadesinden valinin Yahudi alehnuhlu paralar,t,kibotos,strabo,dekalion,pyrrha,ytarı hislerden değil, doğruca ekonomik gerek dolayısiyle böyle hareket etmiş olduğu anlaşılıyor. Bunun ötesinde olay, Apamea ( ve sair yerlerin ) Yahudilerinin, Yeruşalim'e mâbed vergilerini ödemek amacıyla bir Roma iradesine karşı koymaya hazır olduklarını gösteriyor. Yahudi kimliğinin bir anlamda vechesi olan vergi, Apamea'daki cemaat için gerçekten çok önemliydi.

Apamea'da Nuh'lu paralar

Miladî II. yy.'ın sonuna ait Apamea'da basılmış ve Nuh ve Gemi'si sahnesini taşıyan bir dizi paraya sahibiz. Bu paralar Tevrat'a değgin sahneyi taşıyan, bilinen tek sikkelerdir. Bunda " Yunan mythosunun tufan kahramanları Denkalion'la Pyrrha..." (19) değil de Nuh ve karısının resmedilmiş olduğu, Gemi'nin yanındaki N..E ( .. ile gösterebildiğim yerde bilgisayarda bulunmayan büyük harf omega var. M. Doğan Aykanlı ) yazısından belli oluyor. Bunun izahı, çoğu kez, sitede " Yahudi etkisi " nin bir sonucu olarak izah edilmişse de bu sikkelerin basılmasında Yahudi cemaatinin dahli hususunda daha kesin olma gereği var.
Sikkelerde Nuh ve karısı Gemi'nin içinde resmedilmişler; Gemi dahi bir gemi olarak değil de, dalgalar üzerinde gezinen bir mustatilî kutu şeklinde gösterilmiş. Hakkâkların, bundan önce gemileri kutu şeklinde tersim eden Grek sınaatkârların modelini takip etmiş olmaları muhtemeldir. Gemi'nin üzerinde pençeleri arasında bir zeytin dalını tutan bir kuzgunla bir güvercin bulunuyor. Bunlar, suların varlığını ve tufanın son bulduğunu simgeliyorlar ve muhtemelen doğruca Tevrat'ın öyküsünden esinlenmişlerdir. Geminin solunda Nuh'la karısı kuru toprak üzerinde duruyorlar ve bunların sağ kolları kalkık durumda. Bu, " orans " (20) el kol işaretidir. Bu itibarla sikkeler iki müteakip hadiseyi, ezcümle tufan ve Gemi'den gidişi üstüste koyuyor.

Sf. 896- Apamea Kibotos

Apamea'nın bir başka adı daha vardı, kutu, sandık veya ( Nuh'un ) gemi ( si ) anlamında: n´ KıßwTóS. Apamea'nın bu adı ilk olarak, Milâdî 19 cıvarında Strabo tarafından zikrediliyor, ama bunu Pliny ve Ptolemy de biliyordu. Keza KıßwToi sözcüğü, yine beş adet mustatilî sandık temsilini havi, Hadrian tarafından tedavüle sürülmüş bir sikkede bulunuyor. Sikkede bir tanrı olarak resmedilmiş Marsiyas, bir kaya mağarada uzanmış olup üzerinde beş sandık ve de ' A..aµÉwv Mapov'aS KißoToi - yazıda .. ile gösterebildiğim yerde bilgisayarımda bulunmayan pi harfi var. M Doğan Aykanlı -( Apamea halkından,Maryas,Kibotoi ) yazısı var.
Burada, KıßwToS' ın Nuh'un Gemisi'nin Septuagint'teki karşılığı olduğunu kaydetmek önemlidir (24). Bu konuda ileri sürülmüş faraziyeler üzerinde durmayacağız.

Sbylla kehanetleri I/II

"... Apollon kültüne bağlı, geleceği bilen, öngören, tanrının esiniyle dolup onun ağzından fal bakan, olacakları açıklayan Sibylla kâhini ...
Sibylla adı Anadolu'daki bilicilik merkezlerindeki kâhin kadına veriliyor. ...
" Roma tarihinde çok büyük bir yer tutan, devlet politikasına adeta yön veren Sibylla kitaplarına gelince, ... Roma din ve devletiyle ilgili her sorunda bu kitaplara baş vurulur, tutulacak yol onlardan alınan esinlere göre çizilirdi..." (28).
Bahis başında adı geçen Sibylla ile bunun kehanet kitaplarının öyküsü işte böyle. Her ne kadar bu kehanetlerin gerçek menşei kesinlikle bilinmiyorsa da, ( yanmadan kurtulmuş ) Kitâb I/II nin Yahudi alt tabakasının Phrygia'da, muhtemelen Apamea'da yazılmış olduğu hususunda bir genel mutabakatı vardır. Önce , I/195-8'de Phrygia, tufandan sonra suyun yüzüne çıkan ilk kara ve yeni bir beşerin " dadı " sı oluyor. I/261-7'de şunları okuyoruz:
" Phrygia'nın karanlık karası üzerinde bir azametli yüksek dağ vardır. Bunun adı Ararat'tır (29)..., Bu su, Maryas'ın kaynakları burada fışkırmıştı. Bu yerde Gemi, sular çöktüğünde, yüksek azametli tepeler üzerinde durdu ...".
Maryas suyunu oluşturan pınarlar Apamea'nın hemen arkasında bulunuyordu: açıkça " Ararat ", bu aralıkta bulunmuş olmalıydı. O halde Sibylla Kehanetleri I/II'nin bu bölümünün Phrygia'dan, muhtemelen Apamea'dan olduğu kanısı kuvvet kazanıyor. Bu dönemde Küçük Asya'da Yahudilerden arta kalmış tek belge bu oluyor (30). ...

(19) Azra Erhat.- Mitoloji sözlüğü, s.109.
(20) Eski Grek ve Erken Hristiyan sanatında ibadet durumu.
(24) ibd., s. 85-88.
(28) Azra Erhat. - op. cit. s. 346-7.
(29) Tarafımızdan belirtildi.
(30) Paul Trebilco. - op. cit., s. 95.


Burhan OĞUZ