Bircan KALAYCI DURDU
ARAŞTIRMA YAPILAN KÖY VE KASABALAR HAKKINDA GENEL BİLGİ
Afyon ili gerek geçmişteki konumu gerek günümüzdeki yapısı açısından farklı kültürlerin kaynaştığı bir alandır. Geçmişte Hititler, Frigyalılar, Lidyalılar, Persler, Helenistik dönem, Bizans imparatorluğu gibi uygarlıklara sahne olmuştur. Günümüzde de Çerkezler, Muhacirler, Türkmenler, Aleviler, Yörükler, Sünniler, Tatarlar vb. gibi farklı kültürlerin bir arada bulunduğu, dolayısıyla da kültürel yapısı itibarıyla zengin bir yöredir.
Araştırma yapılan kasaba ve köyler hakkındaki genel bilgileri şöyle sıralayabiliriz:
...
...
...
Haydarlı Kasabası
Dinar ilçesine bağlı Haydarlı kasabası ilçeye 11 km. dir. Çölovası ismiyle de bilinen Haydarlı'nın nüfusu 10.000'in üzerindedir. Kendini Türkmen olarak tanımlayan yöre halkı, 1200'lü yıllarda İsfahan'dan geldiklerini iddia etmekte ve asıl yerleşim yerlerinin köyün biraz dışında, batısında olduğunu söylemektedirler.
Kasabada bir devlet hastanesi, bir doktor, 3-4 tane ebe, 1 lise, 1 ortaokul ve PTT bulunmaktadır.
Tarım ( buğday, şekerpancarı, patates, sebzecilik vb. ) ve hayvancılık (koyun, inek) temel geçim kaynaklarını oluşturmakta olup arıcılık amacıyla dışarıdan, özellikle Muğla'dan gelenler de bulunmaktadır.
Kasabadan yurt dışına (Almanya, Fransa,Avusturya vb.) ve başka illere (İstanbul, Denizli vb.) gidenler olmuştur.
Hayvanlarla İlgili Ölüme Yorulan Davranışlar
. Köpek uluması (..., Haydarlı, ...) ölüm olacağına yorulur.
Ev ve Eşya İle İlgili Ölüme Yorulan Belirtiler
. Ayakkabının ters dönmesi ölüm olacağına (..., Haydarlı) yorulur.
Göksel Olaylarla İlgili Ölüme Yorulan Belirtiler
. Yıldız kaydığı zaman bir insanın yıldızı düştü, Birisi ölecek (..., Haydarlı, ...) denir.
Yiyecek Maddeleri İle İlgili Ölüme Yorulan Belirtiler
. Kişinin mahsulü çok olup da şişinirse; ya kazadan ya ölümden, harcayamadan ölür denir (Haydarlı)
. Karpuz ham çıkarsa ölüme yorulur (Haydarlı)
Düşle İlgili Ölüme Yorulan Belirtiler
. Haydarlıda ölen kişiden bir şey alınması kefen biçeceğine yorumlanır.
. Rüyada çıplak kadın görmek erkek ölüye, çıplak erkek görmek kadın ölüye yorulur (..., Haydarlı,...)
. Rüyada dişin düştüğünü görmek ölüme (..., Haydarlı, ...) yorulur.
. Rüyada evin bir kenarının göçmüş görülmesi o evden (Haydarlı) birinin öleceğine yorulur.
Göz ve Vücudun Herhangi Bir Yerinin Seğirmesi, Kulak Çınlaması
. Gözün seğirmesi ölüme yorulur (..., Haydarlı, ...)
Bir Çocuğun Durmadan Ağlaması
. Bir çocuk durmadan ağlarsa anasının babasının başını yiyecek denir (...,Haydarlı, ...).
Bir Kimsenin Bitlenmesi
. Bir kimsenin çok bitlenmesi öleceğine yorulmakla birlikte (Haydarlı, ...), ...
Hastada Görülen Psikolojik ve Fizyolojik Belirtiler
. Ölecek kişinin belirtilerinin herkeste aynı olmamakla beraber yüzünün ... beyazlaştığı (Haydarlı), ... söylenir.
. Ölecek kişinin ..., dili morarır (Haydarlı).
. Ölecek olan bazı hastaların ... . Elleri ayakları düşer, salınır (Haydarlı), ...
. Ölecek kişi gözünü bir yere diker (..., Haydarlı, ...), ...
B. Ölümü Uzaklaştırmak, Ölümden Kaçınmak İçin Alınan Tedbirler
Belli Gün ve Zamanlarla İlgili Kaçınmalar
. ..., salı ve cuma günlerinin dernek günü olduğuna (Haydarlı) inanılır
. Bir çocuk hasta olursa, durumu tehlikeli bir hasta varsa cuma günleri ocağa tuz atılır (Haydarlı).
. Arife günleri iğne alınmaz, dikiş dikilmez (Haydarlı, ...). Arife günleri iğne alırsan kefen dikmeye (Haydarlı), ... yorulur.
. Gece sakız çiğnenmez(..., Haydarlı). Ölü eti (..., Haydarlı, ...) çiğnendiği söylenir.
. Sabah güneş doğasıya yatmak iyi karşılanmaz, sabah erken kalkıp namazını, abdestini alırsan belki cenazen kapına gelir denilir (Haydarlı).
Rüyalarla İlgili Kaçınmalar
Düşte görülüp de ölüm ya da bir felaket getireceğine yorulan olayların gerçekleşmemesi için, birtakım pratiklere başvurulur.
. ..., sadaka ( Haydarlı, ...), ... dağıtılır.
Diğer Kaçınmalar
. Çocuğun ismini aldığı kişi hastalanırsa, sakatlanırsa vb. durumlarda o adın çocuğa yaramadığı düşüncesiyle isim değiştirilir (Haydarlı).
ll. ÖLÜM SIRASI
A. Bir Hastanın Öleceği Anlaşıldığında Uygulanan Adet ve İnanmalar
. Öleceği anlaşılan kişinin yanına Kur'an okumasını bilen birisi (..., Haydarlı,...) çağrılır.
. Öleceği anlaşılan kadının 2-3 gün önceden ellerine saçlarına kına yakılır ( ..., Haydarlı,...). Fadime Ananın kına yakmış olması ve kınanın cennetten çıkmış olması gibi nedenlerle kına yakılır (..., Haydarlı)
. Azrail ayakucundan geldiği için ayakucunda oturanlar kaldırılır (Haydarlı, ...)
. Öleceği anlaşılan kişiye su verilir (..., Haydarlı,...). Can hortuma gelince varsa zemzem suyu, hacı suyu yoksa evdeki sudan çay kaşığı ile hastanın ağzına dökülmesi gerektiğine inanılır (..., Haydarlı,...).
. Hastanın ölümü yaklaşınca; dili durmuş, ağzına ölüm inmiş denir (Haydarlı).
. Uzun süre hasta can çekerse, herhalde günahı çoktu(...), ettiğini çekiyor (...) derler ama bunu Allah'tan başka kimsenin bilemeyeceği de söylenir (...,
Haydarlı,...). ... . Ruhu güzelse yüzü duru olur, ruhu iyi değilse nasıl olacağı belli olmaz (Haydarlı). Ruhu güzel değilse ettiğini çekiyor derler (Haydarlı ). ...
B. Ölümün Hemen Sonrasında Uygulanan Adet ve İnanmalar
. Ölenin, ölüp ölmediğini tespit etmek amacıyla ağzına, burnuna gelecek şekilde ayna tutulur (Haydarlı, ...).
. Başının altındaki yastık alınır (Haydarlı, ...).
. Ölü tek başına bir odaya konur. Kadın ve erkekler ayrı yerlerde oturur. Ölünün yüzü sadece akrabalara gösterilir (Haydarlı).
. Çenesi çemberle, tülbentle, yazmayla (Haydarlı, ...), mendille (Haydarlı) bağlanabilir.
. Ayakları bir çaputla bağlanır (Haydarlı, ...). ...
. .... Üstüne çarşaf havlu örtülür (..., Haydarlı, ...). ...
. Ölünün karnının şişmemesi için üzerine demir konur (..., Haydarlı, ...). ...
. .... Hastanın ruhu iyiyse öldüğünde yüzü duru olur, ruhu kötüyse ne türlü olacağı belli olmaz (Haydarlı).
. Gözleri açıksa ölen kişi için ..., dünyasına doyamamış (Haydarlı, ...) denir. ...
. Ölümün duyurulması komşuların birbirine haber vermeleriyle, telefonla, sela verilerek yapılır (Haydarlı, ...).
lll. ÖLÜM SONRASI
A. Ölünün Gömülmeye Hazırlanmasıyla İlgili Adet ve İnanmalar
Yıkama
. Kadın ölüyü kadın yıkayıcı, erkek ölüyü erkek yıkayıcı yıkar. Yıkama yapılan yerde çok kalabalık birikmez. Genellikle evin avlusunda uygun bir yerde yıkama yapılır. Kullanılan suyun sıcaklığına soğukluğuna dikkat edilir. Yıkamaya yardım eden kişi sayısı ikiden dörde kadar olabilmektedir. Yıkamada belli malzemeler kullanıldığı gibi bu malzemelerin yıkama işleminden sonra ne yapıldığı da önemlidir.
. Yıkama suyunu kadın ölüye kadınlar getirir. Haydarlı'da erkeklerin yıkama suyunu da kadınlar getirir.
. Ölüyü yıkamaya üç kişi yardım eder. Bir tanesi kazandan aldığı suyu güğümlere (iki güğüm kullanılır) doldurur ve onu suyu dökecek olan kişiye verir. Bir kişi de yıkar (..., Haydarlı, ...). ...
. Ölünün yıkandığı yere ..., teneşir (Haydarlı) denir. ...
. Yıkarken kulplu denen tas (Haydarlı, ...), ... kullanılır
. Yıkarken günlük tütsüsü yapılır (Haydarlı, ...).
. Kazandan artan suyla ölünün çamaşırları yıkanır (..., Haydarlı, ...). ...
. Kazan, yıkama işleminden sonra ters çevrilir (Haydarlı, ...). ...
. Yıkayan kişiye (..., Haydarlı, ...), ... para verilir ...
. Ölü yıkayan kişi önüne önlük (..., Haydarlı, ...), ... takar.
. Trafik kazası geçirenler, yurt dışından gelenler, intihar edenler yıkanmaz (Haydarlı).
Kefenleme
. Kefen önceden alınabilir (..., Haydarlı,...) .... Kefen önceden biçilebildiği gibi (..., Haydarlı,...) ....
. Haydarlı'da kadın kefeni yedi parça olur. Dutak, peşkir, göynek, altına sarılan yedi kat bez, gömleğin içinden sırta örtülen iki bez, çember gibi parçalardan oluşur.
. Kadın kefenlenirken saçları örgülü ise çözülür (..., Haydarlı).
. Kefen sarılan kilim ya da battaniye camiye (..., Haydarlı, ...) verilir yada eve getirilir (..., Haydarlı).
. Kefenden artan parça camiye (Haydarlı) ... verilir.
Tabut
. Ölünün taşındığı araca sal denir (Haydarlı, ...).
. Genç kız ölümlerinde, yeni evli ölümlerinde, ..., üçeteği (Haydarlı) varsa bunlar da tabutun üstüne konur.
B. Ölünün Gömülmesiyle İlgili Adet ve İnanmalar
. .... Akşam ikindi vaktinden sonra ölen kişi ertesi gün gömülür (..., Haydarlı, ...). Yer ve kabir gece misafir almaz (Haydarlı). ...
. Mezarı, akrabalardan 4-5 kişi (Haydarlı) kazarken ... .
. Mezarın uzunluğu, ölünün boyunun... veya bir ip vasıtasıyla (Haydarlı, ...) ölçülerek; bu ölçüden biraz daha fazla olacak şekilde ayarlanır. ...
. Kadın mezarı erkek mezarına göre daha derin kazılır. Kadının mezarı göğüs hizasına kadar, erkeğin mezarı göbek hizasına kadar kazılır (...,Haydarlı, ...). Bunun nedenleri şu şekilde açıklanmıştır: ..., namaz kılarken kadınların elinin göğüs hizasında olması (Haydarlı, ...). ...
. .... Kemik çıkarsa kefenin içine para konularak ve kemikler çıktığı yere bırakılarak mezar kapatılır (Haydarlı). ...
. Mezar kazılırken genellikle mezarın içine ölüyü koymak için ayrıca bir oygu yapılır (..., Haydarlı, ...). ...
. Ölü mezara yönü kıbleye (Haydarlı, ...), ...gelecek şekilde yatırılır. ...
. Ölü oygunun içine yerleştirildikten sonra oygu; eğimli şekilde dizilen tahtalarla (..., Haydarlı, ...), ... kapatılır.... Ağaçların arasına açık kalan kısımlarına çöp (Haydarlı), ... konur. ...
. Mezarın üzerine su dökülür (Haydarlı, ...). Mezarın üzerine dökülen suyu akraba çevresinden bir çocuk (Haydarlı, ...), .... taşır. ...
. Ölü gömüldükten sonra hoca (..., Haydarlı, ...); ... dua okumak amacıyla mezarın yanında kısa bir süre bekleyebilir.
C. Ölünün Gömülmesinden Sonraki Adet ve İnanmalar
. Ölü evinde, başsağlığı ölü evinden ayrılırken dilenir (Haydarlı). ...
Ölü İçin Yapılan Belli Gün ve Yemekler
. ... Haydarlı ve ...' de komşular iki-üç gün yemek getirir.
. Ölünün ardından .... Haydarlı'da yedisi elliikisi yapılır. Belirtilen bu günlerde Kur'an okutulur, komşulara ve akrabalara yemek verilir.
. ... Yedisinde pişi yapılır (Haydarlı).
. Elli ikisinde herkes evinde kendisi dua okur, kurban kesilir (Haydarlı). Elli ikinci günü ölünün etinin yere döküldüğüne, etiyle kemiğinin birbirinden ayrıldığına inanılır (Haydarlı).
. Arife günleri ilk namazda almeç (Haydarlı) dağıtılır. Arife günleri ölülerin geldiğine (Haydarlı), ...inanılır.
. Ölünün giysileri, ayakkabısı vb. yıkanıp temizlenip fakirlere dağıtılır (..., Haydarlı, ...). ...
Yasla İlgili Adet ve İnanmalar
. Yas tutulmakla beraber (..., Haydarlı, ...), .... Ölen kişi genç ise yas daha uzun süre tutulur (Haydarlı, ...). Yas süresi 10-15 gün, 1 ay (Haydarlı), ... sürebilir.
D. Ruhla İlgili Adet ve İnanmalar
. Ruhun ağızdan çıktığına inanılır (..., Haydarlı, ...). ...
. ... Soluk kesilince ruh da kesilir (..., Haydarlı)
. Ruhun ölüm olayından sonra ziyarete geldiğine inanılır (..., Haydarlı, ...). Ruhun, ...arife günleri geldiğine (Haydarlı) inanılır. ...
. Ruh rüyada vücuttan ayrılır (..., Haydarlı).
E. Mezar- Mezarlıkla İlgili Adet ve İnanmalar
. Mezarın ayakucuna ve başucuna tahta dikilir (..., Haydarlı).... Eskiden tahta veya işlenmemiş taşlar kullanılırken şimdi mermer taşlar kullanılmaktadır (..., Haydarlı, ).
. Mezar taşına ana-baba adı, kendi adı, kaç yılında öldüğü, nerede öldüğü yazılır (..., Haydarlı, ...).
. .... Mezar Haydarlı'da ölümünden bir yıl sonra arife günü yapılır.
. Mezarın başına ..., lale (Haydarlı) gibi çiçekler ... dikilir.
. Mezarlıktaki ağaçlar (..., Haydarlı, ...) kesilmez, ....
. Mezarlıktaki ağaçların meyvesi de koparılmaz (Haydarlı, ...).
. Mezar parmakla işaret edilmez, günahtır (..., Haydarlı, ...), ....
. Ölen olunca, mezardan toprak alınıp ölü sahibine yalatılır (Haydarlı).
. ... kadınlar mezar ziyaretine gitmezler; ancak Kur'an okuyabiliyorsa, abdesli ise bazen (Haydarlı) ... gidebilir. ...
KAYNAK KİŞİLER
(Haydarlı): Saim BURAK; lakabı Alagayışlar, yaş 62, eskiden çobanlık yapmış, şimdi çalışmıyor, iki çocuk sahibi, karısı ölmüş, ilkokul mezunu, yörenin yerlisi, yöre dışına gitmiş.
(Haydarlı): Eşe BOZAN; 70 yaşında, eşi yaşamıyor, eskiden ev hanımıymış, şimdi çalışmıyor, okur-yazarlığı yok, yörenin yerlisi, yöre dışına çıkmış.
Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1999 Dergisi 64-101. sayfalar
Not : Yazı çok uzun olduğundan, sadece Haydarlı ile ilgili bölümleri alınmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder